Glass: Einstein on the beach. Philip Glass ensemble o.l.v. Philip Glass. CBS M4K 38875, Sony SM4K 87970 (4 cd’s, 2u. 44’41”). 1976 

Glass: Einstein on the beach. Philip Glass ensemble o.l.v. Michael Riesman met Lucinda Childs, Gregory Dolbashian, Jasper McGruder, Sheryl Sutton (vertellers), Gregory Fulkerson (viool). Nonesuch 7559-79323-2 (3 cd’s, 3u. 20’42”). 1993

Einstein on the beach, een “opera” in vier aktes die in 1975 in Parijs in première ging, behoort anno 2013 nog steeds tot de meest revolutionaire werken uit de theatergeschiedenis. De consequent doorgevoerde vertelling wordt vergezeld door een partituur van veertien losse elementen die zich in razendsnel tempo ontwikkelt, hoewel het eigenlijke verloop eerder traag is.

Glass’ belangrijkste medewerker, Robert Wilson, omschreef het stuk eens als ‘een operawerk in de meest letterlijke betekenis van werk’. Het heeft dan ook weinig gemeen met een gangbare opera en zelfs minder gemeen met Glass’ latere opera’s. Het is muziektheater zonder feitelijke handeling, scherp getekende personen, aria’s, betekenis of zelfs maar coherente gedachten.

De afzonderlijke verhaalelementen spelen bijvoorbeeld in een trein, een ruimteschip, een rechtszaal, of bestaan uit een verslag van de attracties in Parijs. Daarenboven zijn er delen uit een buitengewoon proza van Christopher Knowles, een (destijds) autistische jongeman wiens unieke taalbenadering de term ‘anderswaardig’ een volkomen nieuwe betekenis gaf.

De muziek, weer typisch geschreven voor toetsinstrumenten, houtblazers en stem behoort mogelijk tot de mooiste uit die periode van zijn activiteit.

Het is lastig, zo niet onmogelijk om aan de hand van pure geluidsopnamen het werk te bevatten, maar een behoorlijke beeldregistratie is nog niet voorhanden zodat het totaalbeeld letterlijk ontbreekt. Wel bestaan er wat losse dwarsverbindingen tussen de secties. Verder is het surrealisme tot zijn grenzen benut.

Het lijkt bij het luisteren naar deze opnamen dat de term opera niet echt van toepassing is, want het werk bevat één enkele vibratoloos te zingen vocalise voor sopraan. Een violist die Einstein moet verbeelden speelt elders koortsachtig toonladders en arpeggio’s, soms wordt het even spannend, bijvoorbeeld bij een lange Coltrane-achtige tenorsax solo maar telkens dreigen ook momenten van verveling als gevolg van een ver doorgevoerd minimalisme .

De rest is overgelaten aan een koortje. Verder is er een verteller (Samuel Johnson op Sony) of zijn er zelfs vier (op Nonesuch) die bericht(en) over een man en een vrouw die op een bank zitten; de vrouw vraagt aan de man op hoeveel manieren hij van haar houdt. Hun laatste woorden zijn ‘fervent osculation’. 

Maar waar het strand blijft en de Einstein uit de titel die eraan bijdroeg dat de wereld een nucleair trauma opliep, blijft duister. Net als de verhaallijn zelf. Het is dus een lange zit waarvoor een flink beroep op de eigen fantasie moet worden gedaan.