SCHEHERAZADE EN HAAR GEDAANTEVERWISSELINGEN

 

Vertrekpunt voor zowel Rimsky-Korsakov waren de vertellingen uit 1001 Nacht, alleen kiezen ze totaal verschillende wegen naar hun doel In Rimsky’s ongeveer veertig minuten durende werk uit 1888 dat een overdaad aan sensuele melodieën bevat ontbreekt het aan een duidelijk programmatisch karakter. Het gaat meer om een vierdelige verhalende orkestsuite met sprookjesbeelden uit het Midden-Oosten. Deze zijn gerelateerd aan de verhalen die Scheherazade vertelt om aan de dood te ontkomen. De doorgaans door de concertmeester gespelde mooie vioolsoli, met name in het derde deel ‘De jonge Prins en de jonge prinses vormen wel het mooiste gedeelte van het werk en lijken een voorproefje van de hedonistische klankwereld van Debussy. Die soli vertegenwoordigen Scheherazade die zich op haar innemendst toont. De drie overige delen hebben de titels ‘De zee en hat schip van Sinbad’, ‘De geschiedenis van prins Kalandar’ en ‘Festival in Bagdad – de zee – het schip dat op een magneetrots te pletter slaat – besluit’.  

Wat een contrast tussen dit zoetgevooisde romantische werk en de even schilderachtige, maar veel modernistischer en stukken assertiever recente compositie van Adam die duidelijk zijn bekende eigen trekken bezit.

 

Scheherazade.2 van Adams, een ongeveer drie kwartier durende ‘dramatische symfonie voor viool en orkest’ is speciaal voor Leila Josefowicz geschreven. De Canadese violiste die in de jaren negentig een aantal succesvolle opnamen voor Philips maakte, nam in 2003 al ‘Road movies’ van Adams met de pianist Nicolas Hodges. Samen met pianist Rolf Hind nam Hodges nog op: ‘Hallelujah junction’, ‘China gates’, ‘American berserk’ en ‘Phrygian gates’ (Nonesuch 7559-79699-2). 

Het gaat hier om een van huis uit gezamenlijk opdrachtwerk van het New York filharmonisch orkest en het Concertgebouworkest; het werd 26 maart 2015 in New York voor het eerst uitgevoerd. Andere Amerikaanse steden volgden en in het najaar is Europa aan de beurt met Amsterdamse uitvoeringen 15 en 16 oktober. Steeds dirigeert John Adams zelf.

Wie een voorproefje wil hebben vindt op YouTube een 1’29” durend fragment met wat toegevoegd commentaar van solist en dirigent. Daar speelt Josefowicz overigens nog een gewone viool, intussen stapte ze net als voor ‘The Dharma at Big Sur’, dat door Tracy Silverman al op zo’n instrument werd gespeeld en opgenomen (Nonesuch 7559-79857-2) en Josefowicz deed dat intussen ook.

Met alle dynamische-, vervormings- en kleuringsmogelijkheden lijkt dit inderdaad het ideale instrument voor dit vrij agressieve, explosieve werk dat als een aanklacht is bedoeld tegen het met name in het Midden-Oosten en niet alleen onder invloed van IS, de Talibaan en andere Islamitische fundamentalisten daar heersende fysieke en mentale geweld tegen vrouwen.

De vioolsoliste als zelfstandige, in alle opzichten krachtige vrouw die zonder vrees tegen onderdrukkers van alle soorten strijdt. Of we het vrij rapsodisch klinkende  orkest in deze opzet als oppressor moeten beschouwen? 

De vier delen van het werk zijn achtereenvolgens getiteld ‘Tale of the wise young woman – Pursuit by the true believers’ en bevat onder andere een partij voor dulcimer. Deel 2 heet ‘A long desire (Love scene) waarbij in het midden wordt gelaten of het om een hetero of een lesbo relatie gaat. Het derde deel heet 'Scheherazade en de mannen met baarden' en vormt het hoogtepunt van het werk (niet opvallend met Arabische solo-instrumten, maar met een Hongaars cimbalom) en behoeft nauwelijks nadere toelichting. De finale draagt de titel 'Ontsnapping, vlucht, toevluchtsoord' en biedt eindelijk vrede en rust.Assertief en bij vlagen sensueel is het hoe dan ook. We zijn benieuwd wat we definitief te horen krijgen. Waarschijnlijk wordt dit concert direct door Radio 4 uitgezonden.

 

Ravel is in dit verband met zijn uit drie orkestliederen bestaande  Shéhérazade nogal hors concours. Dat begin met een Ouverture uit 1898 die nog een klein schandaal veroorzaakte. Hij roept in de compositie uit 1903 met prachtige orkestklanken weliswaar de wereld van de Oriënt op, maar niet specifiek de Arabische. In het eerste deel ‘Asie’ lokt hij de luisteraar de sprookjeswereld binnen. Het tweede deel – alle drie zijn ze op tekst van Tristan Klingsor – geeft behalve aan de zangeres ruim baan aan de dwarsfluit, maar deel 3, ‘L’indifferent’, draagt feitelijk het emotionele gewicht van het hele werk. Het is een pijnlijk, maar delicaat genuanceerd verlangen naar de exotische vrouw die de blik van de dichter vangt, maar hem onverschillig voorbijgaat.

Ook koortsachtig is het derde deel, ‘Scheherazade and the men with beards’. In het laatste deel, ‘Escape, flight, sanctuary’ ontworsteld de protagoniste zich aan de narigheid en toont zich berustend. 

 

De Noorse componist Ketil Hvosief (1939) leverde met zijn Scheherazade vertelt verder voor viool en harp een 17’54” durend een nogal minimalistisch, of in ieder geval spaarzaam werk in de vorm van een soort Rimsky variaties.

 

Discografie

 

Rimsky-Korsakov: Orkestsuite Scheherazade op. 35. Kirov orkest o.l.v. Valery Gergiev. Philips 470.840-2 of Londens symfonie orkest o.l.v. Charles Mackerras. Telarc CD 80208.

 

Ravel: Ouverture Shéhérazade. Londens symfonie orkest o.l.v. Cludio Abbado. DG 427.314-2, 469.354-2 (3 cd’s).

 

Ravel: Shéhérazade. Régine Crespin met het Suisse romande orkest o.l.v. Ernest Ansermet. Decca 460.973-2 of Anne Sofie von Otter met het Cleveland orkest o.l.v. Pierre Boulez. DG  471.614-2 met op de reservebank Susan Graham met het BBC symfonie orkest o.l.v. Yan Pascal Tortelier. Warner 2564-61938-2.

 

Hvosief: Scheherazade forteller videre. Ricardo Odriozda (v) en Maija Kadovic (hrp). Lawo LWC 1066.

 

Hussein: Scheherazade naar Rimsky-Korsakov. Lines Ballet, Alonzo King. ArtHaus 101.591 (dvd).

 

Adams: Scheherazade.2. Leila Josefewicz met het St. Louis symfonie orkest o.l.v. David Robertson Nonesuch 557.170..