DE STORM IN DE MUZIEK

Of er ook Aziatische en Midden-Amerikaanse componisten waren (zijn) die hebben getracht een muzikaal stormbeeld op te roepen? Met al die cyclonen daar pleegt het er wat harden te waaien dan in onze contreien, waarmee bijvoorbeeld de ‘Bliksemflitsen en donderslagen’ die in de ‘Lente’ van Vivaldi’s Vier jaargetijden opduiken, de ‘Borea’ wat later in de ‘Zomer’, de pauken die na het recitatief nr. 16 van Simon, Lukas en Hanne en het ‘stormkoor’ nr. 17 ‘Ach das Ungewitter naht!’, ‘Gewitter und Sturm’ uit het vierde deel van Beethovens Pastorale symfonie en de ‘Chasse royale et orage’ aan het begin van de vierde akte van Berlioz’ Les Troyens slecht kortstondig en bleek als briesjes afsteken; aan het eind van het derde deel, de ‘Scène aux champs’ uit zijn Symphonie fantastique onweert het trouwens nog even in de verte. Ook Debussy laat de natuur niet erg hevig te keer gaan in ‘Dialogue du vent et de la mer’ uit La mer. En lijdt Sindbad geen schipbreuk in het vierde deel van Rimsky-Korsakovs Scheherazade?

Het zijn zomaar wat voorbeelden van die denkend aan dit gegeven vlot te binnen schieten. Het gaat hier tenslotte niet om een grondige inventarisatie voor scriptie onderwerp, maar om quasi speelse gedachten. Zo ontstond het lijstje hieronder op basis van een vrij vluchtige inventarisatie van bestaande cd opnamen die het immers makkelijker maken om bij herhaling te horen en te vergelijken tot welke interpretaties al die componisten kwamen.

Het groepje der ‘letterlijken’ dat zich heel direct liet inspireren door natuurgeweld, is betrekkelijk klein. Het bekendst is waarschijnlijk Vivaldi’s concertje Il tempesta di mare. Neem Francesco (en niet de beroemder Antonio) Salieri die er een Sinfonia aan wijdde Als romanticus moet Zdenĕk Fibich (1850-1900) bijzonder gefascineerd zijn geweest door het stormverschijnsel want hij wijdde er niet alleen een symfonisch gedicht aan in 1880, maar ook een opera in 1895. Ruim twintig jaar eerder ontstond al de ‘symfonische fantasie’ van Tschaikovsky, die zich met vele anderen door het toneelstuk van Shakespeare liet inspireren.

The tempest (1612) van Shakespeare dat in het verlengde ligt van A Midsummer-night’s dream is natuurlijk allerminst een natuurschildering, maar speelt zich tussen de oren af, gaat over begripstegenstellingen, waarbij het happy end de herinneringen aan de bittere ervaringen die daaraan vooraf gingen niet geheel kan wegnemen. De late ‘romance’ speelt zich af in een mysterieuze wereld vol geïdealiseerde personages die door de voorzienigheid naar een verzoening en een gunstige afloop worden geleid.

Logisch dat een dergelijk gegeven componisten als Beethoven en Tschaikovsky (die Shakespeare ook al eerde met symfonische gedichten als Hamlet en Romeo en Julia) sterk aansprak.

Beethoven heeft op de vraag naar zijn inspiratie voor de pianosonate op. 31/2 geantwoord dat de sleutel van dit werk gezocht moest worden in Shakespeares Tempest, een stuk dat hij in vertaling moet hebben gelezen, maar waarmee hij het geheim van zijn compositie feitelijk alleen nog maar vergrootte.

Tschaikovsky behandelde het stormgegeven nog een keer in 1864 toen hij weliswaar geen complete toneelmuziek, maar wel een ouverture schreef bij het toneelstuk Groza (= het onweer, maar betekent ook ‘verschrikking’ en ‘ramp’) uit 1859 van Alexandr Ostrovsky (1823-1886), een realistisch historisch drama dat ook Janáček in 1921 aanleiding bood tot zijn opera Káta Kabanová. Waarmee we weliswaar aan afgeleiden van het thema toekomen en zouden afdwalen.

Meer direct op Shakespeares werk gebaseerd, uitgebreider ook dan de toneelmuzieken bij zijn stuk, zijn de opera’s die niet alleen Fibich, maar ook Purcell en Martin hierop grondvestten.

Onbekend en dus raadselachtig is Sturm van Hanns Eisler uit 1925, toneelmuziek bij een stuk van Bill-Bjelozerkovsky met een link naar de Sovjet dichter Vladimir Majakovsky. Duister is ook het lot van de toneelmuziek die Arthur Bliss in 1921 schreef bij het toneelstuk van Shakespeare; die is goeddeels op een paar fragmenten na verloren gegaan.

Overlevende toneelmuzieken bij het stuk van Shakespeare zijn er daarentegen legio, te beginnen bij Engelse componisten en tijdgenoten of lieden van een latere generatie van de toneelschrijver als Arne, Johnson, Linley en Locke. Maar ook Sibelius, Chausson en Honegger lieten zich niet onbetuigd.Tot de Amerikaanse componist Cliff Eidelman aan toe  die in 1996 nog met zijn symfonisch gedicht kwam.

Het is maar een korte, vluchtige tour d’horizon langs wat ‘storm’ muziek die – zoals blijkt – vaak een minder stormachtig karakter heeft dan het begrip suggereert. Ieder voor zich mag op basis hiervan naar aanvullingen en uitbreidingen zoeken.

Discografie

Arne: The tempest. Liederen bij het toneelstuk van Shakespeare (1746)

‘Ariel’s song’: Emma Kirkby met de Academy of ancient music o.l.v. Christopher Hogwood. Oiseau Lyre 443.200-2. 1993

Beethoven: Pianosonate nr. 17 in d op. 31/2 naar het toneelstuk van Shakespeare (1802)

Bliss: The tempest. Toneelmuziek bij het toneelstuk van Shakespeare (1921).

‘Ouverture en eerste scène’: Toby Spence, Henry Herford met het Nash ensemble o.l.v. Martin Brabbins. Hyperion CDA 67188/9 (2 cd’s, 1998)

Chausson: La tempête op. 18. Toneelmuziek bij het toneelstuk van Shakespeare (1888).

Eidelman: The tempest. Symfonisch gedicht naar het toneelstuk van Shakespeare (1996)

Schots nationaal orkest o.l.v. Cliff Eidelman. Varese Sarabande VSD 5752, 1996

Eisler: Sturm. Toneelmuziek bij het stuk van Bill-Bjelozarkovsky (1925)

Suite: Berlijns Radio symfonie orkest o.l.v. Hans  Zimmer. Capriccio 10.500.

Fibich: De storm op. 46. Symfonisch gedicht (1880)

Tsjechisch filharmonisch orkest o.l.v. Gerd Albrecht. Orfeo C 350951. 1995

‘Jiz ruka moje zemdieta’: Ivo Zidek met het Praags Nationaal theaterorkest o.l.v. Rudolf Vasata. Supraphon  SU 3189-2.

Honegger: La tempête  H. 48. Toneelmuziek bij het toneelstuk van Shakespeare (1923).

Janáček: Káta Kabanová. Opera in 3 aktes. Libretto Cervinka naar Ostrovsky (1921)

Parley of instruments o.l.v. Peter Holman. Hyperion CDA 66836. 1997

Linley II: Toneelmuziek bij het toneelstuk van Shakespeare door Sheridan (1777).

Julia Gooding, Paul Goodwin, Parley of instruments o.l.v. Paul Nicholson. Hyperion CDA 66767. 1994

Locke: The tempest. Toneelmuziek bij het toneelstuk van Shakespeare (1674).

Sibelius: The tempest op. 109. Toneelmuziek bij het toneelstuk van Shakespeare (1925).

Monica Groop, Jorma Hymninen e.a. met het Fins opera festival koor en het Fins omroeporkest o.l.v. Jukka-Pekka Saraste. Ondine ODE 813-2. 1992

‘Suites’: Göteborg symfonie orkest o.l.v. Neeme Järvi. BIS CD 448.

Tschaikovsky: De storm op. 18. Symfonische fantasie naar Shakespeare (1873)

Detroit symfonie orkest o.l.v. Antal Dorati. Decca 443.003-2. 1973

Tschaikovsky: Groza op. 76. Ouverture bij het toneelstuk van Ostrovsky (1864)

Detroit symfonie orkest o.l.v. Neeme Järvi. Chandos CHAN 9587. 1996

Vivaldi: Concert voor veelsoortige instrumenten nr. 28 in F RV 570 Il tempesta di mare (….).

Europa galante o.l.v. Fabio Biondi. Virgin 545.424-2. 1999