PROGRAMMAMUZIEK, MET VIVALDI ALS VOORBEELD
Programmamuziek is in tegenstelling tot absolute muziek een genre dat iets bepaalds, iets – soms quasi – concreets wil uitdrukken. Een belangrijk hulpmiddel daarbij is de toonschildering van natuur-, sfeer-, geluids-, bewegings-, gemoeds-, stemmings- of geestelijke ervaringen en belevenissen.
De eerste voorbeelden zijn te vinden in de zestiende eeuw:
Janequin; chansons als ‘Le chant des oiseaux’, ‘Herbes et fleurs’.
Vivaldi droeg natuurlijk naast De vier jaargetijden ook de fluitconcerten La tempesta di mare, La notte en Il gardellino bij.
Couperin; Les fastes de la grande Ménestrandise, La Steinquerque, La sultane, Le coucou.
Haydn: Jahreszeiten, Schöpfung.
Kuhlau: Variaties over ‘Ah, quand il gêle’.
Beethoven; Pastorale symfonie, Wellington’s Sieg. Ook vallen bij Beethoven met enige fantasie een paar pianosonates (o.m. Mondschein, Sturm) en de Wut über den verlorenen Groschen in deze categorie.
Berlioz: Symphonie fantastique, Harold en Italie.
Schumann: Kinderszenen
Liszt: Faustsymfonie, Dantesymfonie en –sonate, Hamlet, Hunnenschlacht, Mazeppa, Orpheus, Prometheus, Tasso.
Smetana: Mijn vaderland (met De Moldau).
Moesorgsky: Schilderijententoonstelling, Kinderkamer.
Dvorak: De watergeest, Het gouden spinnewiel, In de natuur, De middagheks.
Franck: Le chasseur maudit.
Tchaikovsky: Ouverture 1812, Capriccio italien, Fatum, Francesca da Rimini, Hamlet, Manfred symfonie, Romeo en Julia, The tempest, De jaargetijden.
R. Strauss: Eine Alpensinfonie, Also sprach Zarathustra, Aus Italien, Don Juan, Don Quixote, Ein Heldenleben, Macbeth, Symphonia domestica, Till Eulenspiegel, Tod und Verklärung.
Saint-Saëns’ Danse macabre, Phaéton, Carnaval des animaux.
Dukas: L’apprenti sorcier.
Debussy: La mer, Children’s corner, Poissons d’or.
Ravel: Jeux d’eau, Ondine.
Nielsen De 4 temperamenten.
Glazoenov;De jaargetijden.
Ives: Three places in New England, The 4th of July, Central Park in the dark, The Yale-Princeton football game.
Honegger; Pacific 231.
Milhaud: Les saisons.
Messiaen: Catalogue d’oiseaux.
German: The seasons.
Piazzolla: Las cuarto estacionas porteñas.
Reich: The four seasons.
Cage: A Valentine out of seasons.
Het is zomaar een greep op wat spontaan te binnen schiet.
Maar terug naar zijn Vier jaargetijden. De componist voorzag deel na deel als een soort voorwoord van een beschrijvend sonnet en liet die verzen ook nog in de partituur boven de betreffende passages verschijnen. Tegenwoordig weet bijna niemand die details meer, vandaar dat ze hier nog een keertje volgen met wat vertalingen.
LA PRIMAVERA
Giunt’ è la primavera e festosetti
La salutan gl’augei con lieto canto,
E i fonti allo spirar de’ zeffiretti
Con dolce mormorio scorrono intanto.
SPRING
Spring has arrive and happily
The birds welcome it in joyful song
And the streams flow at the breath of zephyrs
With sweet murmering. Meanwhile:
LE PRINTEMPS
Le printemps est venu et les oiseaux en fête
L’acclament en chantant une gaie chansonnette
Sous les vents zéphyriens, des fontaines pourtant
En un doux gazouilis s’écoule le courant.
DER FRÜHLING
Der Frühling ist gekommen und freudig
Begrüssen ihn die Vögel mit heiterem Gesang.
Wenn die Zephirwinde schmeicheln,
Murmeln süss die Quellen.
DE LENTE
De lente is gekomen en blij
Verwelkomen de vogels haar met vrolijk gezang
En de bronnen stromen intussen zacht murmelend
Bij het waaien van briesjes.
Vengon’ coprendo l’aer di nero amanto
E lampi, e tuoni da annunliarla eletti
Indi tacendo questi, gl’augelletti
Tornan di nuovo al lor canoro incanto
The sky darkens, and there is thunder and lightning.
Afterwards, however, the little birds return
And all sing anew.
Pour l’annoncer élus, ils accourent couvrant
Le ciel d’un noir manteau, et les éclairs tonnant.
Dès que ceux-ci se taisent, la mésange nonette
Reprend allègrement sa charme ariette.
Wenn der Himmel sich in schwarz hüllt,
Blitz und Donner erschrecken,
Verstummt der Vogel Gesang
Und lebt im wiedergewonnenen Licht erst auf.
Bliksemflitsen en donderslagen, gekozen om de lente aan te kondigen,
Komen opzetten, de lucht met een diep zwart bedekkend,
Dan, wanneer zij zwijgen, zetten de vogeltjes opnieuw
Hun betoverende gezang in.
E quindi sul fiorito amento prato
Al caro mormorio di fronde e piante
Dorme ‘l caprar col fido can’ a lato.
And so, on the pleasant, flowery meadow under the
Rustling trees, the shepherd sleeps with his faithful
Dog at his side.
Alors, sur le tapis de douce pâquerettes
Bercé par le murmure des feuilles et des plants
Le chevrier s’endort; son chien fidèle guette.
Und auf den lieblichen Blumenwiesen,
Beim zarten Rauschen von Blättern und Pflanzen,
Schlummert der Hirte, den treuen Hund zur Seite.
Dan slaapt de geitenherder op het lieflijk bloeiend weideland
Bij het dierbare geruis van gebladerte en planten,
Met zijn trouwe hond aan zijn zijde.
Di pastoral zampogna al suon festante
Danzan nimfe e pastor nel tetto amato
Di primavera all’apparir brillante.
To the festive sounds of country bagpipes, nymphs
And shepherds dance under the glorious spring sky.
Nymphs et pâtre, joyeux, évoluent en dansant
Au son d’une cornemuse rurale et guillerette
Dans la chère demeure rutilante de printemps.
Zu ländlichen Dudelsackweisen
Tanzen Nymphen und Hirten
Unter dem leuchtenden Frühlingshimmel.
Bij het feestelijk geluid van de herderlijke doedelzak
Dansen nimfen en herders
Als de dierbare, schitterende lentehemel verschijnt.
L’ESTATE
Sotto dura stagion dal solo accesa il pino,
Langue l’huom, langue ‘l gregge, ed arde
Scioglie ik cucco la voce, e tosto intesa
Canta da tortorella e ‘l gardellino.
SUMMER
During the period of the baking sun, man and beast
Languish, and the pine trees burn.
The cuckoo begins to sing and with him
Sings the turtledove and the nightingale.
L’ÉTÉ
Dans la saison cruelle de soleil embracée
Le pin brûle; le troupeau comme l’homme pâtit
Le coucou lâche son appèl; et prompt retentit
Dans l’air le chant des tourtourelles et des chardonnerets.
SOMMER
Unter der lastenden Hitze der Sonne
Dürsten Mensch und Herde und versengt die Pinie:
Erhebt der Kuckuck die Stimme
Und mit ihm singen Taube und Stieglitz.
DE ZOMER
Onder de drukkende hitte van de felle zon
Kwijnt mens en kudde weg, en zelfs de pijnboom gloeit
De koekoek verheft zijn stem, waarop, zodra hij wordt gehoord,
De duif en de distelvink inzetten.
Zeffiro dolce spira, ma contesa
Muove borea improvviso al suo vicino;
E piange il pastoral, perché sospesa
Teme fiera borasca, e ‘l suo destino
Sweet zephyrs blow, but are challenged by the North Wind.
The shepherd boy cries out, frightened of the storm
And of his fate.
Des contrées australes souffle Zéphyr, doux alizé
Mais soudain Aquilon fonce, belliqueux, sur lui.
Et le pastoureau pleure car du ciel en furie
Il craint fière bourrasque, et pour sa destinée.
Der Zephyrwind weht süss, aber auf einmal
Bläst ihm der Nord ins Gesicht.
Es klagt der Schäfer, überrascht
Vom wilden Sturm und seinem Geschick.
Een lieflijke bries waait, maar oorlogszuchtig
Komt onverwachts de borea erbij
En het herdertje huilt, omdat hij vreest dat een wilde storm
Hem boven het hoofd hangt en hij vreest de gevolgen.
Toglie alle membra lasse il suo riposo
Il timore de lampi, e tuoni fieri
E de mosche, e mosconi il stuol furioso.
He stirs his weary limbs for fear of the ferocious lightning
And swarms of gnats and flies
Nul repos n’est permis à son corps fatigué:
De la foudre l’effroi tient ses membres agités
Et de l’essaim furieux des mouches enragées.
Von den Gliedern flieht der Schlaf,
Aus Furcht vor Blitz und Donner,
Vor Fliegen und Brummern.
Aan de moede ledematen wordt de rust ontnomen,
Door de vrees voor bliksemschichten, wilde donderslagen
En de woedende zwerm vliegen en horzels.
Ah, che pur troppo i suoi timor son veri
Tuona e fulmia il ciel e grandioso
Tronca il capo alle spiche e a’grani alteri.
Ah, his fears are all too justified for thunder shakes the
Heavens and breaks down the corn.
Las! Que ses craintes sont justifiées
Tonneries et éclairs, grélons précipités
Abattent les blés fiers et les épits altiers.
Ach, seine Furcht ist nur allzu wahr,
Donner und Blitze und Hagelschauer
Vernichten Lavendel und Getreide.
Ach, zijn angsten zijn helaas maar al te gegrond
De hemel dondert en bliksemt en hagel
Knakt de korenaren en de trotse granen.
L’AUTUNNO
Celebra il villanel con balli e canti
Del felice raccolto il bel piacere
E del liquor di Bacco accesi tanti
Finiscono col sonno il lor godere.
AUTUMN
The peasants celebrate the good harvest with
Dances and jouyful songs,
And aflamed by much wine
They end their merriment in sleep.
L’AUTOMNE
Le paysan celèbre par des danses et des chants
Le plaisir des vendanges et la douceur du vin.
La liqueur de Bacchus allume tous les sens
Et parfait le plaisir par un sommeil divin.
HERBST
Glücklich feiert der Bauer
Mit Tanz und Gesang die gute Ernte
Und vom süssen Weine des Bacchus entflammt,
Endet der Genus sim Schlummer.
De boer viert met gezang en dans
Het grote plezier van de gelukkige oogst
En velen besluiten, aangeschoten door het vocht van Bacchus,
Hun genoegen met de slaap.
Fà ch’ongn’ uno tralasci e balli e canti
L’aria che temperate dà piacere,
E la stagion ch’invita tanti e tanti
D’in dolcissimo sonno al bel godere.
Thus eventually everyone ceases to sing and dance to
The tunes of gentleness and pleasure and the season
Invites many to sweet slumber.
Et chacun abandonne ses danses et ses chants
Pour jouir de l’automne et de son iel serein
Et la douceur du temps invite tous les gens
A goûter le plaisir du beau sommeil divin.
So beschliessen Tanz und Gesang
Das Vergnügen.
Und die beginnende friedliche Zeit
Lädt ein zu süssem Ruhen.
De milde lucht die genoegen verschaft
Maakt dat iedereen het dansen en zingen staakt,
Zoals het jaargetijde, dat zeer velen uitnodigt
Tot het grote genot van een zeer diepe slaap.
I cacciator alla nov’ alba a cacci
Con corni, schioppi, e cani escono fuore
Fugge la belva, e eguono la traccia.
The hunter goes forth at daybreak with horns, guns,
And ferocious dogs.
The game flies, and they follow in its tracks.
Le lendemain, armés de cors, de chiens de chasse
Et des fusils, à l’aube partent les chasseurs
Poursuivant la fauve fugitif à la trace.
Das Tagesgrauen sieht den Aufbruch der Jäger,
Mit Hörnern und Flinten eilen sie hinaus,
Es flieht das Wild, sie verfolgen die Spur.
De jagers komen bij de nieuwe morgenstond naar buiten
Om te gaan jagen met hoorns, musketten en geweren,
Het wild vlucht en zij volgen het spoor.
Già sbigotttita, e lassa al gran rumore
De’ schioppi e cani, ferita minaccia
Languida di fuggir, ma oppressa muore.
Already tires out and wounded, and frightened by the
Clamour of guns and dogs, it tries to escape the fury
But is caught and dies.
Tremblante et fatiguée par les grandes clameurs
Des fusils et des chiens, la bête blessée menace
De fuir mais, languissante et oppressée, elle meurt.
Schon erschreckt und ermsttet vom Lärm
Der Flinten und Hünden, verwundet
Versucht es zu flieghen, muss jedoch sterben.
Al ontzet en uitgeput bij het enorme lawaai
Van musketten en geweren, bedreigt het gewonde wild de jagers:
Het wild wordt het vluchten echter moe en sterft tijdens de achtervolging.
L’INVERNO
Agghiacciato tremar tra nevi algenti
Al severo spirar d’orrido vento,
Correr battendo i piedi ogni momento,
E pel soverchio gel batter i denti;
WINTER
Shivering in the frozen snow
And at the cruel blast of the biting wind.
Stamping one’s feet continuously
And, because of the ceaseless cold, one’s teeth chatter.
L’HIVER
Trembler, geler au milieu des froidures
Apportées par les vents qui viennent du grand nord.
Courir, battre des pieds le sol dès l’aurore,
Et, en claquant des dents, s’abîmer la denture.
WINTER
Zu gefrorenem Schnee erstarrend,
Bei Kälte und grausamen Wind,
Hackenschlagend, wärmesuchend,
Zähneklappernd.
Stijf van de kou bibberen te midden van de ijzige sneeuw
Bij de striemende slagen van been verschrikkelijke wind;
Steeds met de voeten stampend lopen
En vanwege de strenge kou met je tanden klapperen.
Passar al foco i dì quieti e contenti
Mentre la pioggia fuor bagna ben cento.
Caminar sopra ‘l ghiaccio, e a passo lento
Per timor di cader girsene intenti.
Resting by the fire in peace and contentment whilst
Outside the rain pours down.
Walking on the ice, cautiously at first
For fear of slipping and falling.
Assis au coin du feu, passer des jours tranquilles
Quand la pluie au dehors en mouille au moins mille,
Sur la glace traîtresse se porter prudemment
Et pour ne pas tomber, avancer à pas lents.
Die Nähe des Herdes lockt.
Regenschauer vor den Fenstern.
Das Eis verführt, doch die Furcht
Einzubrechen hält zurück.
Bij het vuur en tevreden de dagen doorbrengen,
Terwijl buiten de regen iedereen doorweekt
Lopen over het ijs met langzame pas,
Uit vrees te vallen voorzichtig glijden.
Gir forte, sdrucciolar, cader a terra
Di nuovo ir sopra l’ghiaccio e correr forte
Sin che ‘l ghi accio si rompe, e si disssera.
Then walking more boldly, slipping and falling down.
Once again on the ice, walking with growing confidence
Until, finally, the ice cracks and breaks.
Glisser avec ivresse, se retrouver par terre
Se lever derechef et sur la glace forte
Courir tant et tant qu’elle rompe et se desserre.
Snelle rondjes maken, op de grond vallen,
Opnieuw het ijs opgaan en hard rennen,
Totdat het ijs breekt en meegeeft.
Sentir uscir dalle ferrate porte
Scirocco, Borea e tutti venti in guerra.
Quest è ‘l verno, ma tal che gioia apporte.
Hearing, through the iron gate,
The sirocco, the bora, and all the winds in conflict.
This then is winter, which, despite everything, also
Brings great pleasure.
Écouter s’engouffer entre les fers des portes
Le mistral furieux et tous les vents en guerre
Tel est l’hiver, mais telles aussi les joies qu’il porte.
Im Ofenrohr balgen sich die Winde,
Sirocco, Bora und die anderen:
Leiden und Wonnen des Winters.
Het horen uitbreken vanuit hun verbanningsoord
Van de sirocco, de borea, en alle wedijverende luchtstromen,
Dit is de winter, maar wat een vreugde brengt hij ons!