AFSCHEID VAN DE LASERDISC
AFSCHEID VAN DE LASERDISC In haar pittige maandelijkse column in The Gramophone beweert Harriet Smith dat ze ‘niets heeft met dvd”. Ze geven haar niet dezelfde voldoening als cd’s op een paar uitzonderingen na, zoals het portret dat Bruno Monsaignon maakte van Richter en de reeks The art of. Opera wil ze liever niet op een klein tv scherm zien en concertreportages vindt ze oninteressant met close-ups van moeizaam zwoegende of verveeld ogende musici. Het beeld leidt slechts af van de muziek. Hoe algemeen is die opvatting? Andere opvattingWat mezelf betreft: I beg to differ. Voor mij heeft meestal het aan het geluid toegevoegde beeld een toegevoegde waarde. Het gemak dient de mens wat opera en ballet betreft. Vanaf een verre, wat ongelukkige plaats in het theater is dat niet beter dan een tv beeld en goed gemaakte close-ups kunnen de indruk intensiveren. Jammer alleen dat men als men het uitgevoerde werk en het regieconcept kent niet zelf de beeldregie kan voeren.Maar sinds de dagen van de starre, door de werkomstandigheden begrensde producties tot het verleden behoren, de faciliteiten en de technische mogelijkheden zijn verbeterd en muzikaal onderlegde beeldregisseurs als onder anderen Bruno Monsaignon, Christopher Nupen, Brian Large, Hugo Käch, Jean-Pierre Ponnelle, Michel Glotz, Horant Hohlfeld en uit Nederland Hans Hulscher en Klaas Rusticus het heft in handen hebben, is de beeldregistratie met sprongen vooruit gegaan.Smith vergeet bijvoorbeeld ook Monsaignons werk met Glenn Gould te noemen. Hoe dan ook: hoe vol mijn rekken met cd’s zijn, ik verzamel binnen zekere (vooral financiële) grenzen ook dvd’s. Maar in een rek sluimerde ook nog een bestand laserdiscs dat slechts sporadisch te voorschijn kwam. Opkomst en ondergang van de laserdiscTweede helft jaren tachtig, begin jaren negentig werd de laserdisc beschouwd als de hoogwaardiger opvolger van de voorbespeelde vhs cassette. Hij zou minder kwetsbaar zijn, een betere beeldkwaliteit bieden en een digitale geluidskwaliteit bezitten die mijlenver te prefereren was voor het zwevinggevoelige in frequentie en dynamiek beperkte geluidspoortje op de band.Pioneer, Philips en Sony zorgen voor de hardware, Pioneer, Sony, Polygram (Decca, DG en Philips), Teldec, EMI, The national video corporation, NVC Arts, RM Arts en Metropolitan zouden aan muziekzijde voor software zorgen; de filmindustrie deed maar aarzelend mee met materiaal van onder meer CBS/Fox. Om verschillende redenen bleef een succes uit. Tijdens de Firato en de Berlijnse Funkausstellung werd in die dagen van alles ondernomen om het medium te promoten. Er werd een Platform opgericht waarin de belangrijkste vertegenwoordigers van de hardware-, de muziek- en de filmindustrie de handen ineen sloegen om voor een succes te zorgen, maar het gebrek aan een groot, gevarieerd software aanbod maakte al die goede bedoelingen en mooie intentieverklaringen tot een farce.De geschiedenis herhaalde zich, want waar hadden we dat eerder meegemaakt? Bij de in Europees verband gepromote HDTV die de industrie miljoenen moet hebben gekost, maar waar niets van terecht kwam en bij de introductie van de DCC (digitale compact cassette van Philips) en de Minidisc (van Sony) die ook geen blijvertjes waren. Laserdisc als ooit beste beeld- en geluidmediumVoor die dagen was de laserdisc wel het voor de consumentenmarkt best beschikbare beeld- en geluidmedium. De 30cm zilver- of goudkleurige standaard platen, zwaarder dan een oude schellakplaat, maar verder vertrouwd ogend als een lp, dienovereenkomstig verpakt met op de hoes veel ruimte voor illustraties en toelichting, plus eventueel met een inlegvel voor complete operateksten in 3 talen. Het indertijd door Video Garant in Nederland uitgebrachte materiaal ging zelfs vermeld met aparte Nederlandstalige boekjes van uitgeverij Veralux in Amsterdam met de complete operateksten in de gezongen taal met daarnaast een Nederlandse vertaling.Met een maximale speelduur van in theorie 72 minuten per kant werden met een van 570-1500 toeren per minuut wisselende, doch een constante uitleessnelheid door een laser gelezen. Ze bevatten een analoog beeldsignaal en een digitaal stereo geluidspoor. Zelfs naar huidige normen konden beeld- en geluidkwaliteit uitstekend zijn. Sommige schijven zijn in de praktijk maar enkelzijdig beschreven (bijvoorbeeld bij een strijkkwartet van Schubert), de meeste platen van de gerenommeerde merken worden op de Pioneer speler automatisch aan beide kanten afgespeeld doordat beiderzijds laseruitlezing plaatsvindt met slechts seconden onderbreking.Probleem was alleen de te handhaven hoge kwaliteitsnormen bij de plaatproductie die wat Polygram betreft in Blackburn in Engeland plaatsvond en voor de meeste andere firma’s in Japan; er waren ook Duitse persingen in omloop. Met de Japanse producten was als regel weinig mis, maar met de Engelse bleef het sukkelen. Ik herinner me nog een dagje bij Philips in Baarn met opper kwaliteitscontroleur Hans Sommer die veel kleurfouten, instabiliteit en haperingen liet zien.Sommige platen hadden blijkbaar ook maar een beperkte houdbaarheidsdatum wat bleek toen ik na enige jaren een heel stel van één minder bekend label kon weggooien omdat ze geen beeld en geluid meer gaven. Wisselende kwaliteitAnno 2007 wekte ik het voorhanden materiaal om het nog eens te bekijken en te beluisteren, maar ook om het ter wille van een betere conservering op blanco dvd-r plaatjes, goed voor 120’ materiaal te kopiëren (door schade en schande leerde ik dat het met dvd+r niet ging) met mijn huiskamer JVC dvd recorder.Bij opera’s en balletten die langer dan twee uur duren, was het nog een hele toer om een goede, efficiënte verdeling tussen twee schijfjes te maken. Interessanter was het te ervaren hoe het met de beeldkwaliteit van het heel diverse materiaal was gesteld. Inderdaad leken de zilverkleurige Japanse persingen de tand des tijds feillozer te hebben doorstaan dan de goudkleurige Engelse. Het moois van Pioneer en Teldec zag er als regel een stuk frisser uit dan dat van Polygram; EMI nam een middenpositie in, de overigen waren het minst met kleurverschuivingen, streperigheid, flakkerend grote rode en blauwe vlakken.Bij de Polygramplaten viel een uitgesproken soft focus beeld op dat ook nogal donker van aard was met soms ook kleurverschuivingen. Vanwege de vaak unieke historische waarde en omdat zoveel nooit op dvd is heruitgebracht, heb ik het toch maar gekopieerd. Van oude sepia foto’s en zwart/wit films is tenslotte ook nog best te genieten mits ze interessant genoeg zijn.Bij het kopiëren kon ik met mijn bescheiden middelen niets aan kleurcorrectie doen; dat lukte natuurlijk wel bij weergave door op de tv te werken met contrast, kleurverzadiging en helderheid. Ernstige haperingen of storingen kwamen gelukkig niet voor; de beeld- en geluidstroom waren altijd netjes continu. En de geluidkwaliteit was steeds volgens de beste digitale traditie. Sommige juweeltjesHet meeste van wat ooit op laserdisc verscheen was ook op vhs band verkrijgbaar, maar daar is intussen vermoedelijk alleen nog antiquarisch aan te komen. Een aantal opnamen is ook op dvd uitgebracht, maar ik vond het nogal verrassend zoveel moois aan te treffen dat nooit in andere vorm is verschenen. Een paar voorbeelden:Beethovens Vioolconcert door Perlman en GiuliniBruckners Achtste door CelibidacheCanteloube en Mozart door Te KanawaGulda/Beethoven door GuldaKatsjatoerian door het Bolsjoi balletMahlers Eerste en Vierde symfonie door Bernstein (ouder dan de integrale recente dvd opname)Moesorgski: 2x de SchilderijententoonstellingSchubert: Forellenkwintet en WinterreiseSmetana: Má vlastVerdi: Ernani, NabuccoUna stravaganza dei MediciAshkenazy observed Toch is mijn collectie maar een beperkte selectie uit het veel grotere laserdisc repertoire. Hij stamt uit begin jaren negentig toen ik deze platen voor een tijdschrift recenseerde. Het kopiëren was wel een tijdrovende bezigheid, want in tegenstelling tot een complex samengesteld cd repertoire dat binnen tien minuten klaar is, gebeurt hier alles in real time.Opvallend in de lijst is dat zoveel materiaal nooit het VHS band en laserdisc stadium te boven is gekomen. In zoverre het nooit in dvd vorm (her)verschenen opnamen betreft, is in de gegeven kwaliteit sprake van unicaten.Hieronder in de discografie met summiere gegevens is te zien waar het om ging. Vet gedrukt zijn de laserdiscs die later ook in dvd vorm zijn uitgebracht met daarbij de labels en nummers. Het kopieerprocesNiet beschikkend over nuttige randapparatuur voor perfecte montage was het kopiëren van het vele materiaal niet alleen erg tijdrovend maar ook wat grof. Synchroon starten van discspeler en dvd-recorder ging niet, vandaar veiligheidshalve her en er ‘blauwe plekken’, ook tijdens het wisselen der plaatkanten. In vergelijking met voorbespeelde dvd’s was de tot 120’ beperkte opnameduur van de blanco’s een handicap omdat de meeste opera’s en balletten langer duren en dus over twee schijfjes moesten worden verdeeld. Feitelijk luxeproblemen.Op de dvd werd wel een nieuwe tijdcode meegeschreven, maar de toegankelijkheid van aparte delen, aria’s of fragmenten lukte niet met de numerieke toetsen, zodat alleen met de skip toets vrij willekeurig door een programma worden ‘gewandeld’. Jammer, maar het is niet anders. DiscografieWat opvalt, is dat enig Pioneer materiaal door ArtHaus is heruitgegeven en dat hier en daar is geschoven met producties tussen Decca, DG en Philips onderling. Beethoven: Symfonieën nr. 4 en 5; Ouvertures Egmont en Coriolan. Karajan. DGBeethoven: Symfonieën nr. 4 en 7. Kleiber. Philips. Philips 070.100-9Beethoven: Symfonieën nr. 6 en 8, The making of the symphonies. Harnoncourt. TeldecBeethoven: Symfonie nr. 9. Karajan. Sony. Sony SVD 46364Beethoven: Vioolconcert. Perlman/Giulini. EMIBeethoven: Strijkkwartetten nr. 3 en 13. Alban Berg kwartet. EMI 338.567-9Beethoven: Pianosonates nr. 1 en 21; Portret van een musicus. Barenboim. Metropolitan.Berg: Wozzeck. Abbado. Pioneer. ArtHaus 100.256Berlioz: Requiem.ˋC. Davis. PioneerBizet: Carmen. Mehta. PioneerBrahms: Vioolconcert, Dubbelconcert. Kremer, Maisky, Bernstein. DGBritten: Peter Grimes. C. Davis. National video corp.Bruckner: Symfonie nr. 8. Celibidache. SonyCanteloube: Chants d’Auvergne. Te Kanawa. DeccaDelibes: Les Sylphides, Triad, Sylvia, Paquita. Connelly. National video corp. Donizetti: Mary Stuart (in het Engels). Mackerras. National video corp.Gluck: Orfeo ed Euridice. Haenchen. PioneerGounod: Roméo et Juliette. Mackerras. PioneerGulda: Concert voor cello en blazers; Beethoven: Pianoconcert nr. 5. Gulda. PioneerHändel: Messiah. Hogwood. National video corp.Haydn: Celloconcerten nr. 1 en 2. Rostropovitsj. PhilipsHumperdinck: Hänsel und Gretel. Solti. Decca. DG 073.411-0Katsjatoerian: Spartacus. Zhyoeraitis. National video corp.Loewe: My fair lady. Previn. CBS/FoxMahler: Symfonieën nr. 1 en 4. Bernstein. DGMoesorgsky: Schilderijententoonstelling; Debussy: La mer; Holst: The planets. Ormandy. PhilipsMoesorgsky: 2x Schilderijententoonstelling. Ashkenazy. TeldecMoesorgsky: Khovantsjina. Abbado. Pioneer. ArtHaus 100.310Monteverdi: L’Orfeo. Harnoncourt. DeccaMozart: Pianoconcert nr. 21; Pianosonate nr. 10. Barenboim. TeldecMozart: Pianoconcerten nr. 19 en 23. Pollini/Böhm. DGMozart: Strijkkwintetten nr. 3 en 4; Klarinetkwintet. Leister/Kaskashian/Emersonkwartet. TeldecMozart: Aria’s, liederen. Te Kanawa. EMIMozart: La clemenza di Tito. Levine. DG. DG 073.412-8.Mozart: Così fan tutte. Östman. RM ArtsMozart: Die Entführung aus dem Serail. Böhm. DG. DG 073.407-5 Mozart: Idomeneo. Haitink. RM ArtsMozart: Le nozze di Figaro. Abbado. SonyMozart: Le nozze di Figaro. Böhm. DG. DG 073.403-4Mozart: Le nozze di Figaro. Gardiner. DG. DG 073.018-9Mozart: Le nozze di Figaro. Östman. PhilipsMozart: Die Zauberflöte. Sawallisch. Philips. Philips 073.410-6Offenbach: La vie Parisienne. Ossonce. PioneerOffenbach: Les contes d’Hoffmann. Prêtre. National video corp. Warner 0630-19392-2Prokofjev: Romeo en Julia. Nagano. PioneerProkofjev: Romeo en Julia. Lawrence. NVC ArtsProkofjev: L’amour des 3 oranges. Nagano. Pioneer. Arthaus 100.404 Puccini: La Bohème. Gardelli. National video corp.Puccini: La fanciulla del west. Santi. National video corp. Warner 5050466-8356-2Puccini: Madama Butterfly. Arena. National video corp. Warner 4509-99220-2Puccini: Madama Butterfly. Karajan. Decca. DG 073.403-7Puccini: Il trittico. Gavazzeni. National video corp.Puccini: Tosca. Oren. National video corp. NVC Arts 4509-99219-2Ravel: L'enfant et les sortilèges. Kylian/Maazel. Pioneer. ArtHaus 100.102Rodgers/Hammerstein: The king and I. Lang. 20th Century Fox.Rossini: La cenerentola. Renzetti. RM ArtsSaint-Saëns: Samson et Dalila. C. Davis. National video corp.Schubert: Symfonie nr. 9. Muti. EMISchubert: Forellenkwintet. Barenboim, Perlman, Du Pré e.a. TeldecSchubert: Strijkkwartet nr. 13. Orlando kwartet. Philips Schubert: Winterreise. Fischer-Dieskau/Perahia. SonySjostakovitsj: Symfonie nr. 5; Tsjaikovski: Vioolconcert; Glinka: Ouverture Ruslan en Ludmilla. Mullova/M. Sjostakovitsj. PioneerSmetana: Má vlast. Neumann. PioneerJ. Strauss: Die Fledermaus. Bonynge. Pioneer. Arthaus 100.134R. Strauss: Arabella. Haitink. RM Arts. Warner 0630-16912-2R. Strauss: Arabella. Solti. DeccaR. Strauss: Elektra. Abbado. Pioneer. ArtHaus 100.048R. Strauss: Der Rosenkavalier. Solti. National video corp.R. Strauss: Salome. Sinopoli. TeldecStravinsky: Oedipus Rex. Ozawa. Philips. Philips 074.307-7 Tsjaikovski: Symfonie nr. 3; Fantasie voor piano en orkest; fragmenten uit Zwanenmeer. Pletnev/Fedoseyev. PioneerTsjaikovski: Eugen Onegin (ballet). Florio. PioneerTsjaikovski: Doornroosje. Fedotov. National video corp.Tsjaikovski: De notenkraker. Queval. Teldec Tsjaikovski: De notenkraker. Wordsworth. PioneerTsjaikovsky: Zwanenmeer. Bond. PioneerTsjaikovsky: Zwanenmeer. Lanchberry. Philips. DG 073.404-4Tsjaikovski: Schoppenvrouw. A. Davis. Pioneer. ArtHaus 100.272.Verdi: Aida Guadagno. National video corp.Verdi: Ernani. Arena. National video corp.Verdi: Nabucco. Guadagno. National video corp. NVC Arts 0630-198389-2Verdi: Otello. Pesko. NVC Arts 4509-99214-2Verdi: Falstaff. Giulini. National video corp.Verdi: La traviata. Muti. SonyVerdi: La traviata. Haitink. Pioneer. ArtHaus 100.112Vivaldi: De vier jaargetijden. Kennedy. EMIWagner: Orkestrale operafragmenten. Tennstedt. EMIWagner: Der fliegende Holländer. Nelsson. PhilipsWagner: Lohengrin. Abbado. Pioneer. ArtHaus 100.956Wagner: Das Rheingold. Karajan. DGWagner: Die Walküre. Barenboim. TeldecUna stravaganza dei Medici. Parrott. EMIThe art of conducting. Teldec. Teldec. Teldec 0927-42667-2Ashkenazy observed. TeldecCallas: Débuts à Paris 1958. EMI