SCHOLTZE, PRODUCER
ONNO SCHOLTZE EN DE KIROV SOUND Oorlog en Vrede van Prokofiev in het Kirov Theater was enigszins een multimedia gebeurtenis. Het ging weliswaar om een gewone publieksvoorstelling, maar Philips en de BBC haakten op deze 'live' omstandigheden in door er een cd opname, een directe TV uitzending en later op basis daarvan een laser-disk productie van te maken.Wat de opera betreft, was een Philips audio opnameteam, bestaande uit producer Eric Smith en de opnametechnici Onno Scholtze, Stan Taal en Jan Wesseling al present tijdens de voorbereidingen en de eerste drie voorstellingen. Onno Scholtze is een oude rot in het opnamevak met de specificatie "balance engineer' op zijn visitekaartje, "Er zijn er niet zoveel van ons slag", wat collega Erdo Groot onmiddellijk beaamt. Meestal trekken ze er zelfstandig met een klein team op uit. Elk heeft zo'n tien tot twintig projecten per jaar, vooral op symfonisch- en operagebied.Scholtze is iemand met duidelijke opvattingen, die echter zijn gekruid met een zekere twijfel en scepsis, zodat ze niets onaantastbaars hebben: "Soms heb ik het idee, dat ik een Don Quichotte complex heb. Ik ben vaak niet zo gelukkig met de standaard opnameconcepten, vooral niet die uit de operasfeer. Ik heb dan moeite met de klank. Mijn streven is een kristalheldere, vervormingsvrije projectie van het muzikale gegeven. Omdat ik zelf de afgelopen tijd nogal met opera's in de slag moest, heb ik me extra in deze materie verdiept.Om te beginnen krijg je te maken met de zangersego's, met wat ze prominent willen horen en wat ze menen te horen. Op hun aparte eisen moet je als jong technicus niet gretig reageren. Als een zanger zegt: 'Dat is mijn stem niet!', moet je niet meteen denken, dat je het niet goed doet. Zo'n zanger redeneert puur vanuit zichzelf en het eeuwige probleem is, dat ze zichzelf in natura nooit goed horen. Iedereen, die wel eens naar een opname van zijn eigen stem heeft geluisterd, kent het gevoel. Beengeleiding, resonantieholtes en dergelijke vertekenen het beeld. Een ander hoort die stem altijd verschillend.Een zangersmicrofoon moet een grote dynamiek kunnen verwerken. Bij nogal wat opnamen kun je de invloed van de microfoon horen. Als je te dicht met de microfoon naar de stem kruipt, treedt vervorming op. Je moet ook zo'n microfoon niet op de zanger richten. Als ik iemand dat zie doen, weet ik dat er wat mis is.Juist omdat ik van nature geen echte zang- en operafiguur ben, heb ik geprobeerd om de kwestie objectief te benaderen en dat resulteerde in wat niet-alledaagse opvattingen. Wat sterk uitgedrukt vind ik een concertzaal zo ongeveer de laatste plaats om dergelijke muziek op te nemen. Dat geldt met name voor de Weense Musikverein, waar we enige jaren geleden onder dwang van de Wiener Philharmoniker Strauss' Fledermaus met André Previn moesten opnemen. Als zo'n zaal leeg is, kun je doen wat je wilt, maar het resultaat lijkt nergens naar. Het probleem is algemeen. Als in de Symphony Hall in Boston zit, neem ik een vrachtwagen met kleden mee om de akoestiek in de lege zaal wat beter in de greep te krijgen. Anders klinkt het als een gigantisch zwembad.Het gaat altijd om een goede, logische afbakening van de drie bestanddelen bij een akoestische opname: eerst komt het directe geluid, vervolgens arriveren de eerste reflecties en tot slot is er de galm. Als die in de tijd en de afnemende amplitude gezien niet logisch aansluiten, heb je een probleem." Wat neem je zoal aan microfoons mee als je op locatie gaat werken? "Vier Bruël & Kjaer 4006 microfoons op een stang ongeveer 1,5m uit elkaar om het Haas-effect tegen te gaan. In wezen een stereopaar met twee extra rondomgevoelige types in het midden. Gebruik van een enkele rondomgevoelige microfoon in het midden is niet goed genoeg. Dan eindig je met twee gaten in het midden, omdat het alleen een monosignaal is. Het is moeilijk precies te begrijpen, waarom dit systeem zo goed werkt. De interactie van afstanden, hoeken en hoogte is heel belangrijk.Het plaatsen van deze microfoonopstelling gebeurt via de methode van 'trial and error'. Om te beginnen gok ik op een goede positie. Daarna is het schuiven, naar voren, naar achteren; ook de openingshoeken van de microfoons moeten soms wat worden aangepast. Al luisterend en vergelijkend vind je de juiste plek. Vaak is het een kwestie van centimeters. In wezen gaat het om een juist evenwicht tussen het directe en het diffuse geluidsveld, Je moet je in dat niemandsland begeven. Als tegelijkertijd een TV registratie plaatsvindt, waarbij geen microfoons in beeld mogen zijn, gebruik ik vaak zwarte bolletjes op de microfoonkapsels. Die geven iets meer richteffect en zo kun je een meter verder naar boven gaan." Mis je soms geen détails met deze puristische, maar globale aanpak? "De dirigent is er om voor de balans te zorgen, maar soms moet je de presence van een instrument wel wat helpen. Belangrijk is dan wel, dat je het niveau laag houdt, het moet onder het niveau blijven, waarbij het Haas effect optreedt, in de praktijk dus 12dB zwakker. Anders moet je vertraging gebruiken.Ik zeer al jaren bij deze opzet, die in Japan zelfs bekend is als ONNO. Erdo daarentegen heeft een alternatief om het midden goed in te vullen. Waar nodig gebruikt hij wat extra richtinggevoelige spot microfoons en rondom gevoelige types of extra niervormige. Wat ik voor de luisteraar thuis probeer te doen, is een andere ruimte te scheppen, om de indruk van een andere ruimte te geven. Als die realistisch klinkt alsof je in die andere ruimte zit te luisteren, zijn alle muzikale kwesties ook meteen opgelost. Tot slot moet het resultaat muzikaal evenwichtig en technisch coherent zijn. De operaruimte bij uitstek is volgens mij het podium met redelijk veel vloerreflecties en een korte nagalmtijd, waardoor je optimale verstaanbaarheid krijgt. In het Kirov Theater hebben we uitgebreid geëxperimenteerd. Toen ik daar een opvoering van Boris Godoenof van Moessorgsky meemaakte, trof me hoe alles prachtig verstaanbaar was. Ik heb dat willen vasthouden, toen we er zelf gingen opnemen. Bij Romeo en Julia van Prokofiev werd het orkest in de zaal geplaatst en gebruikte ik slechts vier microfoons. Van het Concertgebouworkest worden door diverse firma's opnamen gemaakt. Philips plaatste het altijd in de zaal. Als je het orkest daarentegen bij een opname in de lege zaal op het podium laat zitten, moet je een lading grote gordijnen meenemen en daarboven ophangen. Maar bij Moessorgsky’s Khovantschina en Prokofievs Oorlog en Vrede werd normaal het toneel gebruikt. Khovantschina heb ik met slechts acht hoofdmicrofoons geregistreerd. In het achterhoofd denk ik ook altijd aan de akoestische wet, die dicteert, dat bij een verdubbeling van het aantal microfoons de dynamiek met 3db afneemt. Natuurlijk ontkom je ook hier niet aan compromissen. We hebben het orkest wat boven de bak laten uitsteken, omdat het in de bak altijd wat gedempt en benepen klinkt. Vaak is dat niets eens zo erg, omdat het orkest niet zelden een louter begeleidende functie heeft.Een goede zaal heeft eigenlijk altijd een dubbele akoestiek. In de ene helft klinkt de muziek, in de andere luistert het publiek. Bij een 'live' operaregistratie moet je van de theaterwerkelijkheid uitgaan; die beperkt je danig in je mogelijkheden, maar het is een grote uitdaging om zo van de nood een deugd te maken. Het orkest heeft in onze westerse oren een bijzondere, stevig gefundeerde, heftige klank. Die wil ik optimaal opvangen en doorgeven. Een handicap bij de opera's is, dat bij gelijktijdige beeldregistratie geen microfoons in beeld zichtbaar mogen zijn. Geluidsmatig is het bovendien moeilijk om bij audio registratie beide media - alleen al qua duidelijke plaatsing van de handeling - onder één noemer te brengen.Vandaar, dat in dit geval de BBC en wij met gescheiden, eigen middelen werkten. Van nature ben ik geneigd om met zo min mogelijk microfoons te werken. Dat zal bij de zaalregistratie van een opera bijna onvermijdelijk tot balansproblemen leiden, waarbij bijvoorbeeld het orkest te dof uit de bak klinkt en de solisten vooraan op het toneel te prominent worden. Het omgekeerde is trouwens ook mogelijk. Ook de bewegingsafloop, die het geheel zo verlevendigt, kan ernstig in het gedrang komen. Het is vrij tijdrovend om een goede balans in natura zonder veel tussentijds geschuif met faders achteraf tot stand te brengen.Maar met een viertal Bruël & Kjaer 4006 microfoons als AB hoofdsysteem op 3m afstand in het midden voor het orkest en twee microfoons om de zaalakoestiek (galm) in te vullen plus een viertal zangmicrofoons en twee koormicrofoons - in totaal zo'n 14 stuks - kom ik een heel eind om het ensemble goed te 'vangen'.Een probleem bij Khovantschina was nog wel de gebrekkige stroomvoorziening van het Kirov. Als we de digitale 48-spoors recorder wilden gebruiken, zakte de netspanning gevaarlijk in. Om geen risico te nemen, werkten we toen met een 2-sporen dito, maar dat maakte re-mixen later in Baarn onmogelijk. Bij Oorlog en Vrede waren tevoren maatregelen getroffen om dit risico te vermijden.Een bijkomend probleem was daar echter de grote drukte op het podium met een koor van ruim honderd mensen, twee paarden en dansende paren met veel geschuifel. Als je geen tegenmaatregelen treft, hoor je dat later overduidelijk. Verder ben ik zeer voor toneelsuggestie, maar het mag niet dominerend en dus storend en onrustig worden. Tenslotte vond ik een mooie oplossing door twee gaatjes vooraan in de toneelvloer te boren en daarin de microfoons, in isolerend schuimplastic gewikkeld, te verzinken. Dat werkte perfect! Met zijn grote oppervlak heeft dat podium een van nature goede akoestiek. Ook als de voortreffelijke zangers niet vanzelf goed in balans zijn, is dit met de techniek goed te corrigeren. Ik gebruik een mengpaneel en monitor luidsprekers, die liefdevol in Hi-End sfeer zijn gebouwd door Jaap de Jong en Hans van de Weyer, die zonodig ook de microfoons modificeren. Ik houd van ruimte, van drama, maar ook van helderheid!" Wat dat betreft is het niet alles digitale techniek wat de klok slaat. "We proberen nog steeds om de analoge signaalweg te verbeteren. Ik wil in tegenstelling tot sommige anderen zolang mogelijk analoog blijven. Als je het goed doet, houd je een prachtig schoon signaal over. Met onze huidige spullen kan ik als het stil is in de zaal het publiek horen ademhalen. Dat is fantastisch. Het vergt wel een heel schoon traject van microfoon via mengpaneel en A/D omzetters. Wat de digitale techniek betreft: eigenlijk doet dat niets. Het is een snelweg, waarop je informatie wegstuurt en weer afhaalt. We hebben geprobeerd verder te digitaliseren, na de microfoons meteen de A/D omzetters in, naar de meesporen recorder om pas daarna af te mixen. Maar we vonden de omzetters nog niet goed genoeg. Als we de dan verkregen signalen mengen en vermenigvuldigen kan de geluidskwaliteit achteruit gaan.Voor een goede opname moet je met een krachtig en zuiver signaal beginnen, goede kabelverbindingen gebruiken, zo min mogelijk pluggen en een puike mixer. We gebruiken een door onszelf ontwikkeld mengpaneel, dat in feite bestaat uit acht hoogwaardige microfoonversterkers met passieve mixing. Op die manier krijg ik een heel natuurlijk, transparant geluid, waar ik erg gelukkig mee ben.. DISCOGRAFIE van het Kirov theater ensemble onder GergievBorodin: Polowetskische dansen uit Prins Igor; Glinka: Ouverture Russlan en Ludmilla; Khatchaturian: Sabeldans uit Gayaneh en Adagio uit Spartacus; Liadov: Baba-Yaga en Kikimora; Tschaikovsky: Ouverture 1812. Met het Kirov koor en leden van de Kon. Mil. kapel. Philips 442.011-2.Liadov: Het betoverde meer; Tschaikovsky: Capriccio italien; Moessorgsky: Kroningsscène uit Boris Goedoenof. Philips 442.775-2.Borodin: Prins Igor (compleet). Philips 442.537-2.Glinka: Russlan en Ludmilla (compleet). Philips 446.746-2.Moessorgsky: Boris Goedoenof (compleet). Philips 462.230-2.Moessorgsky: Khovanstchina (compleet). Philips 432.147-2.Moessorgsky: Liederen en dansen van de dood; Opera-aria's van Borodin. Moessorgsky, Rachmaninov, Rimsky-Korsakof en Rubinstein. Met Dmitri Hvorostovsky. Philips 438.872-2.Prokofiev: Romeo en Julia (compleet). Philips 432.166-2.Prokofiev: De 5 pianoconcerten. Met Alexander Toradze. Philips 462.048-2.Prokofiev: Iwan de verschrikkelijke (compleet). Philips 456.645-2.Prokofiev: Oorlog en Vrede (compleet). Philips 434.097-2.(ter vergelijking: Prokofiev: Oorlog en Vrede (compleet) o.l.v. Rostropovitch. Erato 2292-45331-2.Prokofiev: Semyon Kotko (compleet). Philips 464.605-2.Prokofiev: De speler (compleet). Philips 454.559-2.Prokofiev: De verloving in een klooster (compleet). Philips 462.107-2.Prokofiev: De vurige engel (compleet). Philips 446.078-2.Rachmaninov: Symfonie no. 2. Philips 438.864-2.Rimsky-Korsakov: Katschei de onsterflijke (compleet). Philips 446.704-2.Rimsky-Korsakov: De legende van de onzichtbare stad Kitezh (compleet). Philips 462.225-2.Rimsky-Korsakov: Het meisje uit Pskov (compleet). Philips 446.678-2.Rimsky-Korsakov: Sadko (compleet). Philips 442.138-2.Rimsky-Korsakov: De tsarenbruid (compleet). Philips 462.618-2.Tschaikovsky: Eugen Onegin (compleet). Philips 438.235-2. Tschaikovsky: Iolantha (compleet). Philips 442.796-2.Tschaikovsky: Mazeppa (compleet). Philips 462.206-2.Tschaikovsky: Pique dame (compleet). Philips 438.141-2.Tschaikovsky: Romances. Olga Borodina en Larissa Gergieva. Philips 442.013-2.Verdi: La forza del destino (compleet). Philips 446.951-2. Laser-disk en VHS videobandGlinka: Russlan en Ludmilla (compleet). Philips 075-102-3 (VHS)Moessorgsky: Khovantschina (compleet). Philips 070-433-1 (ld), 070-433-3 (VHS).Prokofiev: Oorlog en vrede (compleet). Philips 070-427-1 (ld), 070-427-3 (VHS).Prokofiev: De vurige engel (compleet). Philips 070-198-3 (VHS).Rimsky-Korsakov: Sadko (compleet). Philips 070-439-3 (VHS).Tschaikovsky: Pique dame (compleet). Philips 070-434-3 (VHS).Welcome back, St. Petersburg met Peter Ustinov. Philips 070-159-1 (ld).