DE LAME SONORE, EEN VERGETEN INSTRUMENT

Door Annette Scholten (lame sonore) en Nanke Flach (piano)

De voorloper van de lame sonore is een bekend stuk gereedschap; de zaag. Vermoedelijk zijn het houthakkers geweest die ontdekten dat een zaag een zingend geluid kon voortbrengen en dus gebruikt kon worden als muziekinstrument. De lame sonore (‘klinkend blad’) is familie van de zingende zaag, en werd in 1948 door Jacques Keller ontwikkeld. De lame sonore heeft een grotere toonomvang dan een zingende zaag, ongeveer 3,5 octaaf. Dit maakt de lame sonore meer geschikt voor het spelen van klassieke muziek. Meestal wordt de lame sonore met een strijkstok bespeeld.
Na een korte periode waarin diverse componisten (o.a. Honegger, Sauguet, Canteloube, Koechlin, Enescu en Shostakovich)  muziek schreven voor dit nieuwe instrument, raakte het echter in de vergetelheid.

Hoe het begon

Voor een kindertheatervoorstelling hadden wij een zaag nodig, als attribuut. Dit zou voor ons de start van een zoektocht worden. Toen bleek dat Annette Scholten, celliste van beroep, al snel muziek uit een gewone zaag van een bouwmarkt wist te halen ging ze op zoek naar een zaag die gemaakt was voor het spelen van muziek. Na een aantal verschillende muziekzagen werd ze eind 2011 gegrepen door de klank van de lame sonore en vroeg ze de Franse bouwer Alexis Faucomprez om er een voor haar te maken. Zo ontving ze een op maat gebouwd instrument en kon het leren spelen beginnen. Nog geen eenvoudige opgave, want behalve een studieboek van Keller dat de basis uitlegt, is er geen lesmateriaal of docent voorhanden.

 De lame sonore bespelen

De basis van de techniek is het buigen van het blad. Hoe sterker het blad gebogen is, hoe hoger de toon klinkt. Om echter een toon te kunnen laten klinken, moet het blad ook nog een kleine tegenbuiging hebben, als in een S-vorm.
Het instrument wordt tussen de knieën geplaatst. Aan het uiteinde van het blad bevindt zich een manet, een handvat, waarmee de buiging gemaakt wordt. Tenslotte is van belang dat de strijkstok op de juiste plek langs de rand van het blad gehaald wordt, de strijkstok volgt daarbij de plaats van de gespeelde noot. Bij hoge tonen bevindt de stok zich daardoor dichter bij het manet, bij lage noten dichter bij de knieën van de bespeler.
Uiteindelijk wordt de toonhoogte bepaald door het samenspel van het manet, de positie van de benen en de plaats van de strijkstok.

Nu de basis bekend was kon begonnen worden met het leren bespelen, een zoektocht die blijft voortduren en waarvan het eindpunt nog niet duidelijk is. Op dit moment spelen we veel klassiek repertoire. Soms muziek die voor de lame sonore geschreven is, maar omdat daar niet veel van bestaat spelen we ook veel muziek die oorspronkelijk voor viool, cello of zang geschreven is.
Voor een pianist levert deze ongebruikelijke combinatie een zoektocht op naar klank, dynamiek en balans. De lame sonore heeft een heel eigen geluid en is qua volume vergelijkbaar met instrumenten zoals een akoestische gitaar, wat een uitdaging vormt in het samenspelen met piano. Een uitdaging die Nanke Flach graag aangaat.

 Ibla Grand Prize

Om het instrument nieuw leven in te blazen en te laten zien aan een groter publiek besloten we deel te nemen aan een concours. Dit was nog geen eenvoudige opgave, omdat veel concoursen de toegelaten instrumenten strikt afbakenen (en de lame sonore dan nooit op het lijstje staat…) Uiteindelijk ontdekten we de Ibla Grand Prize, een internationaal concours op Sicilië dat ‘strijkinstrumenten’ toeliet. Na het insturen van een videoclip en een programmavoorstel werden we geaccepteerd en konden de voorbereidingen beginnen!

Het concours bestaat uit het geven van meerdere concerten in en rond Ragusa-Ibla, een prachtig stadje op Sicilië. Bij aankomst zagen we vooral veel vragende gezichten bij het noemen van het instrument; nee, van zoiets had men nog nooit gehoord. In de wandelgangen waren we ‘the mystery instrument’. Voor het eerste concert was het dus wel even slikken. Hoe zou er gereageerd worden op dit instrument dat niemand kende? De overige deelnemers bespeelden meer gangbare instrumenten; er waren veel pianisten, violisten, cellisten, zangers, een enkele saxofonist, maar niets wat leek op een lame sonore.
Gelukkig bleken onze zorgen niet nodig, want het instrument werd bijzonder enthousiast ontvangen. Uit het jurycommentaar: ‘they create a wonderful sound and a mystic atmosphere’, ‘Interesting performance with a very interesting instrument’.

In plaats van de aangekondigde vijf concerten werd ons gevraagd om negen keer te spelen, in vijf dagen tijd. Op pleinen, in een theater, in prachtige villa’s hebben we de lame sonore mogen laten horen. Enkele componisten raakten geïnteresseerd in het instrument en willen er wellicht wat voor schrijven, iets wat wij natuurlijk toejuichen!
Uiteindelijk werd onze deelname ook nog beloond met een eervolle vermelding en het predicaat ‘most distinguished’, iets wat we vooraf niet hadden durven hopen.

In januari 2015 volgde een uitnodiging voor de tournee door prijswinnaars van de Ibla Grand Prize waar we van harte op zijn ingegaan. Deze concertreeks start op 30 april 2015, duurt twee weken en bestaat uit diverse concerten in Virginia, Arkansas en New York, Eén van de optredens is in Carnegie Hall.

Voor ons is dit eigenlijk nog maar een begin, want de techniek van het instrument is nog lang niet uitontwikkeld. De zoektocht naar de mogelijkheden, moeilijkheden, speeltechniek en repertoire duurt voort en gelukkig is het einde daarvan nog niet in zicht!

Programma 

Ons programma voor Sicilië bestond uit El cant del ocelis, een door Pablo Casals bewerkt Catalaans volksliedje, de Vocalise van Rachmaninov, de Nocturne op. 19/4 van Tchaikovsky, 'Clair de lune' uit de Suite bergamasque van Debussy en de Nocturne nr. 10 op.32/2 van Chopin. We zijn voor ons duo op dit moment vooral op bewerkingen zijn aangewezen, maar hopen dat ook nieuwe muziek voor het instrument geschreven zal gaan worden.

Nadere inlichtingen

Zijn te vinden op de websites www.annettescholten.nl en www.nankeflach.nl