‘Het is zo’n raar beroep. Wat is dirigeren? Daar zit een orkest met tachtig of meer bekwame musici en hier sta ik met mijn armen te zwaaien’. Natuurlijk gaat het om veel meer. Maar in het geval van Haitink is er wat extra’s, een ondefinieerbaar element. Magisch, bovennatuurlijk, psychisch. Musici en collega’s vertellen daarover in de documentaire ‘Bernard Haitink: The enigmatic’ uit 2020 van John Bridcut en zeggen onder meer: ’Het orkest klonk anders, maar ik weet niet waarom’ in een poging om de invloed van de dirigent te beschrijven.

De in 1929 geboren Haitink had een lange carrière en dirigeerde zijn eerste concert in 1954 bij het Radio filharmonisch orkest. In 1955 werd hij daar tweede- en in 1957 eerste dirigent. Als invaller van Carlo Maria Giulini debuteerde hij 7 november 1956 bij het Concertgebouworkest. Na de plotselinge dood van Eduard van Beinum 13 april 1959 werd hij in september dat jaar naast Eugen Jochum als eerste dirigent aangesteld en werd daar in 1961 alleenheerser. 

Later volgde een glanzende loopbaan, met veel buitenlandse gastoptredens bij het Londens Filharmonisch- en Symfonie orkest, het muzikale leiderschap van de opera Covent Garden en verbintenissen in Wenen, Chicago, Bosten, München, Glyndebourne en Dresden en bij het Europees Jeugdorkest.

Behalve met muziekfragmenten zijn er interviewflarden waarin de dirigent spreekt met Bridcut over zijn jeugd  in Amsterdam tijdens de oorlogsjaren, zijn gevoelens over hoe zijn stijl met de tijd veranderde, de bijdragen aan zijn leven van familie en collega’s als Thomas Allen, Sarah Connely, zijn echtgenote Patricia en Nicholas Payne.

Aardige vragen worden aan de orde gesteld: ‘Waarom was een negenjarig jochie zo geraakt door een uitvoering van Bruckner VIII door de radio?’ - ‘Dat kan ik niet beschrijven’. Maar er zijn ook blijken van zelfreflectie: ‘Ik kan muziek met mijn handen vertalen en daar ben ik best trots op’. Veel doet hij oog met een wisselde oogopslag en een haast metafysisch proces. ‘Het is veel meer dan de maat slaan’. 

Pianist Emanuel Ax luistert terug naar het langzame deel uit Symfonie nr. 6 van Beethoven and points out: ’There are tiny, mysterious points that bring it to life’ en Thomas Allen vertelt over de manier waarop de dirigent omgaat met het Voorspel tot de derde akte van Wagners Meistersinger. 

Een mooi muziekfragment is wanneer de ‘kalme Nederlander’ een storm ontketent in Tchaikovsky’s Romeo en Julia. 

De documentair eindigt met een serene climax uit het adagio van Brucknet VII, gevolgd door een kort coda. Ax en Allen vragen hem om terug te komen, maar het antwoord is: ‘I’m  afraid not’. Zelf geeft de nu 91-jarige Haitink als een van de motieven om zijn werk te eindigen: ’Ik heb het gevoel dat musici zenuwachtig werden van mijn gebrekkige balans’. 

Deze anderhalf uur durende documentaire smeekt om een blijvende vorm op dvd.