Verg. Discografieën

ZIMMERMANN: DIVERSE WERKEN

ZIMMERMANN: DIVERSE WERKEN

 

De betekenis van de Rijnlandse componist Bernd Alois Zimmermann (1918-1970) die niet zozeer op revolutionaire wijze bijdroeg aan het doorbreken van tradities als wel met conflictgeladen pogingen trachtte een allesomvattende synthese te bereiken is in het muziekleven zowel als in de mediawereld altijd onderbelicht gebleven. Of het van initiatief getuigende besluit zijn opera Die Soldaten in mei 2003 op het programma van de Nederlandse Opera te plaatsen daarin verandering brengt?

 

Achtergronden

Of en wat er van Zimmermanns werken in Duitsland nog wordt uitgevoerd, onttrekt zich aan de waarneming hier. Wat de situatie op cd gebied betreft, is de toestand vrij droevig. Oudere Wergo-opnamen van bijvoorbeeld het Celloconcert met Siegfried Palm en het grootschalige orkestwerk Photoptosis voor Ernest Bour en Hans Zender, Tempus loquendi voor fluitsolo door Karlheinz Zöller op EMI, de 4 Korte studies voor cellosolo wederom met Palm op DG zijn nooit verdoekt; ooit wel beschikbare cd’s met andere werken van CPO en Collins zijn niet meer leverbaar.

Jammer is vooral dat zowel van Zimmermanns vroege werken, zoals het ballet Alagoana en Kontraste ook latere stukken als het ballet bij Alfred Jarry’s Ubu roi en het drie dagen voor zijn tragische zelfmoord in 1970 voltooide Ekklesiastischen Aktionen ontbreken.

En nu is dan even de aandacht gericht op de opera Die Soldaten. Destijds registreerde Wergo de verlate première van dit werk in Keulen onder leiding van Michael Gielen, maar onder beperkende ‘live’ omstandigheden en in éénkanalige vorm kwam het complexe werk nauwelijks behoorlijk tot gelding. Een première die onder Wolfgang Sawallisch in 1960 had zullen plaatsvinden maar die pas in 1965 tot stand kwam. Gelukkig is er een geslaagde tweede versie, keurig in stereo, uit 1988.

Sinds Alban Bergs Wozzeck uit 1935 hebben slechts een paar Duitstalige opera’s van Henze en Reimann blijvend succes weten te oogsten. Ook Büchner, de auteur van Woyzeck borduurde trouwens voort op het gegeven van Lenz. Beide werken bestaan uit een serie korte, haast filmische taferelen en in beide gevallen is sprake van een arme drommel wiens geliefde hem wordt afgenomen door een soldaat. Maar waar bij Berg het lot van de man in het centrum van de belangstelling staat, is de vrouw, Marie, bij Zimmermann het middelpunt; ze wordt ook niet door slechts één, doch door een hele reeks soldaten verleid zodat aan het slot slechts een onpersoonlijk Weibsperson resteert

Dat het ook Zimmermann nauwelijks lukte, heeft hij voor een groot deel aan zichzelf te wijten. Hij stelt namelijk dusdanige eisen aan het uitvoerend apparaat en aan het publiek, dat het werk slechts moeizaam ingang vindt. Na Wozzeck bracht dit werk nog één keer en waarschijnlijk voor het laatst erkenning voor het bewuste genre.

Tot dat uitvoerend ‘apparaat’ behoort een bezetting van 45 personen, waaronder 22 zangers maar ook dansers en acteurs, een fors koor, een jazzcombo met vijf musici en een zwaar bezet orkest met een fikse, door  zes man bezette slagwerk batterij (plus drie stukken spoorrails). Het lijkt bij vlagen de rol van vlammenwerper te vervullen. Verder wordt een beroep gedaan op tevoren geprepareerde bandopnamen.

Als uitgangspunt diende het ongeveer tweehonderd jaar tevoren geschreven Soldaten van de auteur Jakob Michael Reinhold Lenz; Zimmermann maakte daar een multimediaal spektakel van als ultieme toepassing van theaterkunst. Wat de componist verstond onder ‘pluralistische klank’ wordt uit de Teldec opname duidelijk. Vaak – en waarschijnlijk ten onrechte – wordt de tengevolge van de  samenballing van het individuele en het universele en de meervoudige gelaagdheid der multistilistische muziek de dynamiek wel erg groot, maar men doet er verkeerd aan deze uitingsvorm als ééndimensionale collage te beschouwen. Hele scènes zijn gelijktijdig over elkaar heen gemonteerd, het nadrukkelijkst in de nachtmerrieachtige opening van de vierde akte waar liefst acht taferelen door elkaar heen lopen

In werkelijkheid is in Zimmermanns latere werken telkens weer aantoonbaar dat die artistieke citaattechnieken voor de muziek een dynamisch tijdsbegrip vormen. De bepaling daarvan was niet zozeer mathematisch berekend, maar ging terug tot Albert Einsteins opvatting over de niet meetbare ik-tijd. Het coördinatensysteem van vroeger en later heeft Zimmermann tot een haast dialectische eenheid weten te combineren. Zelf sprak hij van ‘Die Kugelgestalt der Zeit’. Op deze manier trok hij een samenvattende eindstreep onder de compositietechniek van het classicisme en de romantiek die bestond dankzij de utopie van de zelfgenoegzaamheid van muzikale samenhangen qua vorm.

Hoewel Zimmermann in Die Soldaten ook mikt op een totalitaire aanspraak op het Gesamtkunstwerk, heeft hij de terechte twijfels daaraan tegelijk meegecomponeerd – en wel als het ware in het hiernamaals van een affirmatieve beveiliging van het verleden.

Hieronder het kort uitgevallen lijstje met aanbevelenswaardige opnamen van Zimmermanns oeuvre met het slotaccent op zijn opera.

Discografie

Antiphonen voor altviool en 25 instrumenten; Présence – ballet blanc voor pianotrio; Omnia tempus habent cantate voor sopraan en 17 instrumenten. Respectievelijk Tabea Zimmermann (v) en Julie Moffat met het Ensemble Modern o.l.v. Hans Zender, Peter Rundel, Michael Stirling en Hermann Kretschmar. RCA 09026-61181-2.

Présence – ballet blanc voor pianotrio; Intercomunicazione voor cello en piano. Peter Rundel, Michael Stirling en Hermann Kretschmar. Wergo WER 6605-2.

Hoboconcert. Lajos Lencsés met het omroeporkest Stuttgart o.l.v. Werner Andreas Albert. Hänssler 93026.

Trompetconcert Nobody knows the trouble I see.  Reinhold Friedrich met het omroeporkest Frankfurt o.l.v. Dmitri Kitaenko. Capriccio 10482.

Rheinische Kirmestänze voor harmonieorkest. Serenade orkest o.l.v. Janos Komives. Schwann 36419-2.

Stille und Umkehr orkestschetsen;   Hamburgs Staatsorkest o.l.v. Ingo Metzmacher. EMI 556.970-2.

Symfonie in één deel. Bambergs symfonie orkest o.l.v. Ingo Metzmacher. EMI 556.184-2.Capriccio on folksong tunes; Enchiridion; Extemporale; 2 Pianostukken. Tiny Wirtz. Schwann 31446-2.Sonate voor cellosolo. Siegfried Palm. Wergo WER 6036-2.

Sonate voor cellosolo; Sonate voor altvioolsolo; Sonate voor vioolsolo. Respectievelijk Thomas Demenga, Christoph Schiller en Thomas Zehetmair. ECM 449.904-2.

Requiem für einen jungen Dichter. Diverse uitvoerenden o.l.v. Michael Gielen. Sony 61995.

Die Soldaten. Mark Munkkittrick, Nancy Shade, Milagro Vargas, Michael Ebbecke e.a. met het Ensemble van het Staatstheater Stuttgart o.l.v. Bernhard Kontarsky. Teldec 9031-72775-2 (2 cd’s).

Idem. Ensemble van de Keulse opera o.l.v. Michael Gielen. Wergo WER 60030-2 (2 cd’s).