MOESSORGSKY: NACHT OP DE KALE BERG
Debussy heeft destijds de betekenis van Moessorgsky al goed ingeschat: “Nooit eerder had iemand een zo tot in het laatste verfijnde detail uitgekiende gave gehad om zich met eenvoudige middelen te kunnen uitdrukken. Wel wordt men daarbij herinnerd aan de dans van een wilde die bij elke pas die het gevoel hem voortekent de ware, passende muziek ontdekt”. Jammer alleen dat dit zo lang verbloemd bleef door de goed bedoelde, maar misplaatste bewerkingen van Rimsky-Korsakov.
Achtergronden
De stof voor de Nacht op de kale berg heeft Moessorgsky twintig jaar bezig gehouden. Kerstmis 1858 schetste hij samen met zijn broer en assistentie van Balakirev het plan voor een operavorm met bassolist en koor, gebaseerd op Gogols verhaal De jaarmarkt van Sorotchinsky waarvoor hij sinds 1874 plannen koesterde. Daarvan werd in 1880 het bestaande orkestgedeelte als entr’acte muziek gedacht. Maar al in 1860 besloot hij De heks, een tekst van Georgi Mengden als uitgangspunt voor een orkestwerk te kiezen.
Er is ook wel gesuggereerd dat het heksensabbat was bedoeld voor een gigantische opera Mlada, een gemeenschappelijk project van de 5 componisten uit ‘Het machtige hoopje’.
Waarschijnlijk werd voor geen van beide muziek gecomponeerd. Maar de connectie met Nacht op de kale berg wordt duidelijk in een brief aan Rimsky-Korsakov die korte tijd later werd geschreven: “Bovenaan de partituur heb ik kort de inhoud opgesomd: het samenkomen van de heksen, hun gesprekken en geroddel; De processie van satan; de obscene verering van satan; sabbat. De vorm en het karakter van mijn werk zijn Russisch en oorspronkelijk. De toon is in het algemeen hartstochtelijk, opvliegend en wanordelijk”.
Nader uitgewerkt is inhoud als volgt: de boerenjongen Grisko droomt aan de voet van de kale berg over heksen, toverkunst en Tschernobog (de zwarte god), ofwel de satan uit de Russische folklore. In zijn droom verschijnt hem eerst een onderaards geheimzinnig gefluister van niet-menselijke stemmen die onbegrijpelijke teksten zeggen. Het onderaardse schaduwrijk claimt zijn rechten en maakt zich vrolijk over de slapende knaap. De verschijning van Tschernobog wordt aangekondigd. De jongen wordt door de geesten en schaduwen verlaten. Tschernobog verschijnt, de zwarte mis begint. Heksensabbat. Op het hoogtepunt van de razernij klinkt een klokslag van een boerenkerk. Tschernobog verdwijnt onmiddellijk. Kwelling der demonen. Stemmen van de clerus uit het kerkje. Verdwijnen van de demonen en ontwaken van de jongen.
In beide vormen wordt heel programmatisch de midzomernachtviering op de bestaande kale berg in de buurt van Kiev gevolgd. Daar immers wordt volgens de Russische folklore een heksensabbat plaats. Het thematisch materiaal is waarschijnlijk ontleend aan de plaatselijke folklore en aan liederen die door de boeren werden gezongen.
Dit wat de inhoud van Moessorgsky’s enige belangrijke, harmonisch heel gedurfde symfonisch gedicht betreft, een werk dat bekend werd als De nacht op de kale berg, maar eigenlijk De St. Jansnacht op de kale berg (Midzomernacht) heet.
Na zijn dood bleken er verschillende eigen versies uit 1866 (georkestreerd in 1867), 1877, 1872 en 1880 voorhanden. De beide nog vroegere versies gingen verloren. Er restten dus de orkestuitgaaf uit 1866/7 en een operazetting voor bas, koren en orkest. Moessorgsky’s ex pensiongenoot en vriend Rimsky-Korsakov ontfermde zich postuum over dat feitelijk nog onvoltooide materiaal en realiseerde een eerste revisie waarmee hij niet alle problemen opgelost achtte. Hij bleef schaven aan het werk totdat in 1886 zijn thans meestal gehoorde symfonisch gedicht verscheen die meteen aan de smaak van het publiek en dus voorzien van meer hoogglans was aangepast.
Het is dus zo’n compositie die Rimsky helaas niet aan zijn lot overliet. Het werk bestaat tenslotte dus in meerdere versies: het origineel als operafragment (ooit dus bedoeld als een episode voor de opera De jaarmarkt van Sorochinsky), de originele zuivere orkestgedaante en Rimsky’s ‘verbeterde’ hercompositie waarin zelfs materiaal uit andere werken is opgenomen. Later meende ook dirigent Leopold Stokowski dat hij met een eigen, nog royaler en romantischer ingekleurde versie moest komen. De tegengestelde weg bewandelde Konstantin Chernov die zorgde voor een pianoreductie.
De ruige muzikale wervelwind die op een kale bergtop opsteekt op het hoogtepunt van het werk was net als het begin van Strauss’ Also sprach Zarathustra altijd een graag gebruikt fragment om de kwaliteit van een HiFi apparatuurketen te demonstreren.
De opnamen en conclusie
Feitelijk hoeven we niet lang te delibereren over wat in dit geval verkieslijk is. Want waarom met een surrogaat genoegen nemen als het origineel in zijn beide gedaanten beschikbaar is? Merkwaardig is wel (in een tijd waarin ‘authentiek’ bedoelde uitvoeringen schering en inslag zijn) dat vooral Claudio Abbado zich in de loop der jaren met groot succes over beide vormen ontfermde. Anderen komen gelukkig de laatste tijd ook tot dat inzicht. De uitgaven van Esa-Pekka Salonen en vooral die van Paavo Järvi mogen dan wat beter klinken, ze zijn qua uitvoering eigenlijk te tam.
Wie vasthoudt aan de Rimskybewerking is het beste af met Valery Gergiev, maar kies anders gewoon dirigent en orkest die bij u favoriet zijn. Natuurlijk zijn er ook nog niet nader genoemde opnamen, maar een rol van betekenis spelen ze niet.
Bij de Stokowskybewerking is het natuurlijk vooral de oude meester zelf die imponeert, maar de opname van Matthias Bamert klinkt moderner.
De rest van de bewerkingen is eigenlijk meer voor het rariteitenkabinet. Een pianobewerking werkt kaal, minder adequaat dan bij de oorspronkelijk voor piano geschreven Schilderijententoonstelling die later door Ravel, Stokowski en anderen werd georkestreerd.
Discografie
Origineel
1980.Londens symfonie orkest o.l.v. Claudio Abbado. RCA 09026-61354-2.
1990. Slowaaks filharmonisch orkest o.l.v. Daniel Nazareth. Naxos 8.550051.
1993. Berlijns filharmonisch orkest o.l.v. Claudio Abbado. DG 445.238-2, 471.627-2.
1995. Anatoli Kotcherga (bs), het Zuidtirools kinderkoor, het Berlijns omroepkoor en het Berlijns filharmonisch orkest o.l.v. Claudio Abbado. Sony SK 62034.
2005. Los Angeles filharmonisch orkest o.l.v. Esa-Pekka Salonen. DG 477.6198.
2007. Cincinnati symfonie orkest o.l.v. Paavo Järvi. Telarc CD 80705.
2009. Weens filharmonisch orkest o.l.v. Daniel Barenboim. DG 476.3475.
Bewerking Rimsky-Korsakov
1959. Chicago symfonie orkest o.l.v. Fritz Reiner. RCA 82876-61394-2.
1965. New York filharmonisch orkest o.l.v. Leonard Bernstein. Sony SMK 47596, 48089, 60693.
1974. Russisch Staatsorkest o.l.v. Jevgeni Svetlanov. Olympia OCD 121.
1978. Cleveland orkest o.l.v. Lorin Maazel. Telarc CD 80042.
1986. Fins Omroeporkest o.l.v. Leif Segerstam. BIS CD 325.
1987. Cincinatti Pops orkest o.l.v. Ertich Kunzel. Telarc CD 80129.
1989. New York filharmonisch orkest o.l.v. Giuseppe Sinopoli. DG 429.785-2.
1989. Bergens filharmonisch orkest o.l.v. Dmitri Kitaenko. Virgin 561.901-2.
1991. Atlanta Symfonie orkest o.l.v. Yoel Levi. Telarc CD 80296.
1996. Toronto Symfonie orkest o.l.v. Jukka-Pekka Saraste. Finlandia 3984-26813-2, 8573-88432-2.
2001.Weens filharmonisch orkest o.l.v. Valery Gergiev. Philips 468.526-2.
2008. Russisch nationaal orkest o.l.v. Carlo Ponti. Pentatone PTC 5186.332.
…. Oslo filharmonisch orkest o.l.v. Mariss Jansons. EMI 575.172-2, 350.824-2 (2 cd’s).
… Orchestre de Paris o.l.v. Mstislav Rostropovitch. EMI 565.715-2.
…. Londens symfonie orkest o.l.v. Georg Solti. Decca 476.5310.
Bewerking Stokowski
1940. Philadelphia orkest o.l.v. Leopold Stokowski. Dutton CDAX 8009, Pearl GEMMCD 9488.
1995. BBC filharmonisch orkest o.l.v. Matthias Bamert. Chandos CHAN 9445.
…. Cleveland orkest o.l.v. Oliver Knussen. DG 457.646-2.
…. Bournemouth symfonie orkest o.l.v. José Serebrier. Naxos 8.557645.
Bewerking Arnaud & Perez
2010. Ensemble Carpe Diem. Hortus HOR 070.
Pianobewerking Chernov
2009. Sa Chen. Pentatone PTC 5186-355.
….. Brigitte Engerer (p). Harmonia Mundi HMA 195.1266.
….. Boris Berezovsky. Teldec 4509-96516-2
Synthesizer arrangement Tomita
Isao Tomita. RCA PD89381.
Video
…. Frans symfonie orkest. Cascavelle DVD 55002.